پدافند غیر عامل مجموعه ای از اقدامات غیر مسلحانه است که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تاسیسات، تجهیزات، سرمایه ها، اسناد و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد. هرچه قدر درجه هشیاری مدیریت دفاعی برای بکار گیری پدافند عامل بالا باشد، باز هم دشمن سعی دارد در ساعات نخست تهاجم با وارد کردن ضربات سنگین به مراکز مهم دفاعی و مراکز حساس و حیاتی کشور آسیب برساند و برای این کار پر هزینه ترین ابزار را با قدرت آتش سنگین بکار می گیرد.
معمولاً بعد از روزهای اول و تهاجم هوایی، جنگ زمینی آغاز می شودکه طی آن زیر ساخت های حساس و مهم کشور، با همان دقت اولیه ولی با گستردگی بیشتر مورد تهاجم هوایی قرار می گیرد. در صورتی که روحیه دفاعی ملت پس از چند هفته حفظ شود، در مرحله بعدی بمباران افراد غیر نظامی آغاز می شود که اکثراً به عنوان خطای نظامی وانمود می گردد.
طی این مرحله از تهاجم ایجاب می کند که تمام ساختمان ها در مقابل موج انفجار، ترکش و امکان فروپاشی مقاومت نسبی قابل قبولی داشته باشند و در بخش های مناسبی از آنها فضای امن قابل بهره برداری در دسترس باقی بماند
پدافند غیرعامل Passive Defense
به مجموعه اقداماتی اطلاق می گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.
اقدامات پدافند غیرعامل شامل استتار، اختفاء، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی، استحکامات و سازه‌های امن و اعلام خبر می‌باشد.
پدافند غیرعامل(Passive Defense) مجموعه اقداماتی است که انجام می‌شود تا در صورت بروز جنگ، خسارات احتمالی به حداقل میزان خود برسد
به بیان دیگر هر اقدام غیر مسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی‌انسانی، ساختمان‌‌ها، تاسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن گردد، پدافند غیرعامل گفته می‌شود.
هدف از اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل کاستن از آسیب‌پذیری نیروی انسانی و تاسیسات و تجهیزات حیاتی و حساس و مهم کشور علیرغم حملات خصمانه و مخرب دشمن و استمرار فعالیت‌ها و خدمات زیربنایی و تامین نیازهای حیاتی و تداوم اداره کشور در شرایط بحرانی ناشی از جنگ است.
به عنوان مثال، از پدافند غیرعامل می‌توان به استتار، اختفا و ایجاد سرپناه برای تاسیسات مهم و استراتژیک اشاره کرد.
در پدافند عامل مثل سیستم‌های ضدهوایی و هواپیماهای رهگیر، فقط نیروهای مسلح مسئولیت دارند. در حالی که در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش مؤثری بر عهده گیرند.
اصول پدافند غیرعامل
در اکثر منابع علمی و نظامی دنیا اصول و یا موضوعات پدافند غیرعامل شامل 6 الی 7 اقدام می‌باشد، که در طراحی و برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات اجرایی دقیقاً می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
1. استتار Camouflage
2. اختفاء Concealment
3. پوشش Cover
4. فریب Deception
5. تفرقه و پراکندگی Separation & Dispersion
6. مقاوم‌سازی و استحکامات Hardening
7. اعلام خبر Early Warning
انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در جنگ‌های نامتقارن امروزی در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارت ناشی از حملات‌هوایی، زمینی و دریایی کشور مهاجم، موضوعی بنیادی است که وسعت و گستره آن تمامی زیرساخت‌ها و مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی، سیاسی، ارتباطی، مواصلاتی نظیر بنادر، فرودگاه‌ها، و پل‌ها، زیر ساخت‌های محصولات کلیدی نظیر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراکز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را در برمی‌گیرد تا حدی که حفظ امنیت ملی و اقتصادی، شکست‌ناپذیری در جنگ، به نحو چشمگیری وابسته به برنامه‌ریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیرعامل می‌باشد.
پدافند در مفهوم كلي، دفع، خنثي كردن و يا كاهش تاثيرات اقدامات آفندي دشمن و ممانعت از دستيابي به اهداف خودي است. پدافند به دو بخش تقسيم مي‌شود 1- پدافند عامل 2- پدافند غيرعامل
پدافند عامل: پدافند عامل عبارت از رويارويي و مقابله مستقيم با دشمن و به كارگيري جنگ افزارهاي مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثي كردن اقدامات آفندي وي مي‌باشد.
پدافند غيرعامل: پدافند غيرعامل به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌گردد كه مستلزم به كارگيري جنگ افزار نبوده و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد.
1- موضوعيت پدافند غيرعامل
بخشي از خسارات و صدمات وارده از حملات هوايي-موشكي، مربوط به اصابت بمب يا هر نوع پرتابه ديگري و ايجاد انفجار توسط آنها مي‌باشد. كه در لحظه وقوع حادث مي‌گردد و اغلب موارد، خسارات و صدمات مربوط به پيامدهاي اين حملات از خسارات ناشي از انفجار اوليه به مراتب بيشتر مي‌باشد و با رعايت اصول پدافند غيرعامل و اجراي طرح‌هاي مربوطه مي‌توان ضمن كاهش خسارات اوليه از بروز خسارات و صدمات بعدي جلوگيري نموده و يا تاثير آنها را تا حد بسيار زيادي كاهش داد.
اصول اوليه پدافند غيرعامل، ساده و تقريباً ثابت بوده ولي كاربرد اين اصول در موارد مختلف تفاوت داشته و در مواردي پيچيده و مشكل مي‌شوند.
2- اصول، روشها و موضوعات اساسي در مبحث پدافند غيرعامل
1-2 اختفا Concealment
اختفا يا پنهان كاري به كليه اقداماتي گفته مي‌شود كه مانع از قرار گرفتن تاسيسات و تجهيزات در ديد مستقيم دشمن گرديده و يا تشخيص تاسيسات و تجهيزات و همچنين آگاهي از انجام فعاليت‌هاي خاص را براي او غير ممكن و يا مشكل مي‌سازد.
روشهاي اختفا عبارتند از
الف- استفاده مناسب از عوارض زمين و احداث تاسيسات در محلي كه توسط دشمن به سهولت قابل تشخيص و رويت نباشد.
ب- عادي و غير مهم جلوه دادن تاسيسات با جدول‌بندي، درختكاري و …
ج- جداسازي منطقي تاسيسات صنعتي كه به علت نوع فعاليت نمي‌توان آنها را به طور كلي دگرگون نمود. به نحوي كه تاثير زياد بر نوع فعاليت‌ها نگذارد.
د- حذف نقاط حياتي و حساس و مهم از روي نقشه‌هايي كه به دليل خاص بايد در رسانه‌هاي گروهي منعكس گردد.
هـ- نشان ندادن نماي خارجي تاسيسات حياتي و حساس در تلويزيون به خصوص در ارتباط با محيط اطراف و جاده‌ها
و- عدم درج آگهي در جرايد به گونه‌اي كه وقوع فعاليتي مهم در محدوده زماني و در موقعيت جغرافيايي مورد استفاده قرار گيرد.
ز- ايجاد تاسيسات در اعماق زمين و يا در دل كوه‌ها كه به اين ترتيب علاوه بر پنهان كردن آنها بحث استحكام كافي در مقابله با راكت، بمب و موشك را مي‌توان مطرح كرد.
ح- جابه‌جايي: از آن جايي كه تاسيسات صنعتي به صورت ثابت در نقطه‌اي مستقر مي‌شود و انتظار و تغييرات و تحولات دفعي از آنها نمي‌رود. چنانچه جمع‌آوري و نصب مجدد گونه‌هايي از صنايع تا حد لازم سهولت داشته باشد مي‌توان كالبد‌هاي مورد نياز را از نوع سبك و انعطاف‌پذير مانند چادر و يا سازه‌هاي سبك با قابليت مونتاژ و دمونتاژ آن انتخاب نمود و در مراحل زماني مختلف محل آن را جابه‌جا نمود.
2 – استتار comouflage
مفهوم كلي استتار هم رنگ و هم شكل كردن تاسيسات و تجهيزات با محيط اطراف مي‌باشد. استتار از موثرترين و متداول‌ترين روشهاي دفاعي غيرعامل در ارتش كلاسيك دنيا است.
در مبحث استتار دو نوع ديد از طرف دشمن مدنظر است 1- ديد هوايي 2- ديد زميني
عوامل مربوط به اجراي استتار عبارتند از: رنگ، سايه، بافت، زمين، جنس و مصالح و حرارت و ….
انواع استتار
1- استتار نوري 2- استتار حرارتي 3- استتار راداري 4- استتار راديويي (مثل ايجاد پارازيت يا ارسال فرامين كاذب) 5- استتار بصري 6- استتار صوتي 7- ضد الكترونيكي
2-3 استحكامات:
در بحث پدافند غيرعامل استحكامات به سازه‌هاي موقتي اطلاق مي‌شود كه با توجه به شرايط و امكانات و ميزان اهميت و آسيب‌پذيري نقاط حياتي و حساس در محل‌هاي مناسب و اطراف تاسيسات ايجاد مي‌گردند تا مانع اصابت مستقيم موشك بمب يا تركش اين مهمات به تاسيسات و يا تجهيزات گرديده و اثرات تركش و انفجار را به طور نسبي خنثي نمايند. استحكامات به شكل زير طبقه‌بندي مي‌شوند:
1- خاكريز
چنانچه تجهيزات در فضاي باز چيده شده و يا درون ساختماني و با مقاومت مصالح معمولي قرار گرفته باشند با ايجاد خاكريز با ارتفاع و قطر مناسب مي‌توان در مواردي مانع اصابت مستقيم بمب و موشك به تاسيسات و تجهيزات گرديده و در اكثر موارد مسير تركش و موج انفجار به طرف تاسيسات را سد كرد.
3- كيسه شن
در صورتي كه فضاي لازم براي ايجاد خاكريز با شيب مناسب وجود نداشته باشد. با چيدن گوني‌هاي پر از شن و ماسه در چندين رديف و روي هم مي‌توان به نتايج مورد نظر براي حفظ تاسيسات دست يافت.
علاوه بر محصور كردن تاسيسات و تجهيزات مي‌توان از كيسه شن به عنوان پوشش محافظتي نيز استفاده كرد (مثل: لوله‌هاي زميني انتقال نفت….)
3- دال بتني، شبكه شن و يا استوانه بتني
استفاده از اين وسائل زماني توصيه مي‌شود كه تداوم تهديد محتمل باشد
4- ديوار كشي
ايجاد ديوار احتياج به بررسي كارشناسي داشته و قطر و ارتفاع آن با توجه به مقاومت مصالح به كار رفته بايد محاسبه شود. ديوار كشي شامل آجر چيني، سنگ چيني، ايجاد بلوك‌هايي با سيمان مسلح و يا استفاده از بلوك‌هاي پيش ساخته مي‌باشد. ديوار كشي بهتر است در قطعات مجزا و كنار هم صورت گيرد.
2-4 پوشش
ايجاد پوشش يك اقدام موقتي است كه با بالا رفتن شدت تهديد و احتمال حمله هوايي موشكي انجام شده و تا زماني كه احتمال حمله وجود دارد ادامه مي‌يابد. با اين عمل تاسيسات و تجهيزات يا مركز فعاليت از ديد خلبان يا حسگر نصب شده در سر بمب و موشك پنهان گرديده و هدف گيري و هدايت موشك و بمب‌هاي هدايت شونده از جمله بمب‌هاي ليزري ميسر نشده و يا دقت آنها كاهش مي‌يابد. پوشش مي‌تواند توسط دود ، بخار آب (غليظ) و يا با هوا كردن بادكنك و بالن ايجاد شود.
انواع پوشش:
پوشش امنيتي: اقداماتي است كه عمدتاً در مورد تاسيسات ثابت به كار گرفته مي‌شود و فعاليت‌هاي مجازي يا غيرواقعي را براي دشمن تداعي مي‌كند.
پوشش فيزيكي: اصطلاحاً اقداماتي است كه موقتاً به صورت فيزيكي مانع از تشخيص هدف مي‌گردد. كه از جمله اين اقدامات مي‌توان به ايجاد پرده دود يا بخار غليظ اشاره كرد.
2-5 ايجاد سازه‌هاي امن و مقاوم‌سازي
طراحي و احداث تاسيسات حياتي و حساس به گونه‌اي كه به طور كلي در مقابل اصابت مستقيم بمب و موشك مقاوم باشند در خيلي از موارد اصولاً عملي نبوده و به صرفه و صلاح نيز نمي‌باشد. زيرا هزينه ايجاد و تاسيسات با چنين مشخصاتي ممكن است به مراتب پيش از كل تجهيزات مربوطه باشد.
در اكثر موارد اصلاح بر اين است كه اجزا مستقل تاسيسات و تجهيزات كه اصابت احتمالي بمب موشك موجب از كار افتادن تجهيزات و توقف فعاليت بخشي از مجموعه گرديده اما خسارت جانبي زيادي به بار نمي‌آورد تنها در مقابل موج انفجار و تركش بمب موشك محافظت شوند ولي بخشهايي از مجموعه كه صدمه ديدن آنها موجب از كار افتادن كل سيستم و وقفه كامل يا نسبي در انجام فعاليت مي‌گردد با مقاومت كافي اصابت بمب ساخته شوند.
چنانچه تاسيسات حياتي و حساس كه احتمالاً در فهرست هدفهاي دشمن قرار دارند فاقد مقاومت كافي در مقابل اصابت مستقيم بمب، موشك بوده و يا موج انفجار ناشي از اصابت، بمب موشك در نزديكي تاسيسات را نتواند تحمل نمايند.مي‌توان با اجراي طرح‌هاي خاص مهندسي، مقاومت بناي آنها را افزايش داده و احتمالاً به حد مطلوب رسانيد.
2-6 پراكندگي
پراكندگي عناصر كالبدي يكي از مباحث مهم پدافند غيرعامل محسوب مي‌گردد كه در كاهش خسارت ناشي از ايراد ضربه تخريبي دشمن بسيار موثر است و به عكس در صورتي كه دشمن در مراحل تهاجمي خود پيش از شناسايي حضور و با بازشناسي به مرحله نشانه‌روي و اصابت دست يابد تمركز عناصر كالبدي و حساس مجموعه مورد تهاجم موجب مي‌گردد عمليات تهاجمي با حجم كمتر و متمركز، بيشترين تخريب را به جا بگذارد.
ايجاد مجتمع‌هاي عظيم صنعتي،تاسيسات بندري وسيع، نيروگاه بزرگ و غيره در كشور كه ممكن است مورد حمله هوايي دشمن قرار گيرد به صلاح نيست.
در مورد مراكز موجود لازم است مطالعات صورت گرفته و در صورت امكان طرح‌هايي جهت انتقال تدريجي آنها به نقاط مختلف كشور تهيه شود تا با رعايت اصول پراكندگي در محل‌هاي جديد مستقر گردند.
2-7- تفرقه Separation
منظور از تفرقه، جداسازي بخشي يا بخشهايي از تجهيزات، قطعات يدكي مواد و ساير وسائل و انتقال آنها به محلي غير از محل استقرار دائمي و نجات آنها از تاثير يك حمله هوايي موشكي احتمالي است. اين امر نبايد باعث توقف كامل فعاليت‌ها گردد.
2-8 فريب و اختلال:
به مجموعه اقداماتي كه بتواند بازشناسي و توجه دشمن را از هدفهاي مورد نظر منحرف كرده و موجب گمراهي وي در تشخيص و هدف‌گيري شود، فريب و اختلال اطلاق مي‌شود.
2-9 دسترسي‌ها:
دسترسي‌ها به معني راه‌ها و فضاهاي عبوري و ارتباطي است و در انواع و مقياس‌هاي مختلف قابل طرح است. خطوط ارتباطي يك موضع به محيط بيروني بايد تابع ضوابطي باشد كه خصوصيات تهديدات منجر به اختلال در تردد و يا حذف تردد شود.
2-10- موانع
كليه عواملي كه نفوذ حضور دشمن را در محدوده مورد نظر مشكل نمايد موانع نام دارد. انواع موانع عبارتند از:
الف- فاصله: يك اصل كلي آن است كه هر چند فاصله سوژه از مبدا تهديد و تهاجم بيشتر باشد از ايمني بيشتري برخوردار است، زيرا طي كردن فاصله با به كارگيري هر نوع شي تهاجمي اعم از موشكي، هوايي و زميني، مستلزم برنامه‌ريزي دقيق‌تر و به كارگيري سلاح و تكنولوژي كارآمدتر و هزينه گزاف‌تر و در عين حال خطرپذيري بيشتر است.
ب- توپوگرافي
به معني پستي و بلندي‌هاي زمين مي‌باشد در صورت وجود ناهمواري در مسير نقاط مورد نظر علاوه بر خود اين ناهمواري‌ها باعث دشواري حركت مهاجم به خصوص نيروي زميني مي شوند در عين حال امكاناتي را جهت به كارگيري تدافعي فراهم مي‌نمايد.
ج- زيستگاه‌ها
در هر منطقه كه توده‌اي از كالبد معماري و تجمع نيروي انساني وجود داشته باشد دليل استحكامات متنوع و پيچيدگي كالبدي و ساير امكانات و از طرفي عدم شناخت دقيق دشمن از ميزان و مكانيزم مقاومت‌هاي احتمالي همواره نوعي احتياط و ترديد وجود داشت و اين امر خود به مثابه وجود قابليت‌هاي پيشگيرانه مي‌باشد.
د- آبهاي سطحي
شامل نهرها، رودها، كانال‌ها، درياچه‌ها و حوضچه‌هاي طبيعي، مصنوعي، تالاب‌ها و بركه‌هاي سطوح زير كشت غرقابي مانند برنج و نيشكر مي‌باشد كه استعداد مانع بوده را در مقابل هجمه‌هاي تصرف زميني دارند.
ه- رمل‌ها
2-11 – سيستم‌هاي رديابي و اعلام خطر
بخشي از اقدامات پدافند غيرعامل و هوايي نظير ايجاد پرده پوششي اقدامات درون سازماني به منظور آماده نمودن محيط جهت ترك فعاليت استفاده از جان پناه و پناهگاه‌ها و غيره اندكي قبل از وقوع حملات هوايي موشكي صورت مي‌گيرد.
و بنابراين كليه افراد بايد در زمان به نحوي از وقوع اين حملات مطلع گردند.
مهمترين اقدام برقراري سيستم اعلام خطر در نقاط حياتي و حساس با تشكيل يك مركز اعلام خطر و گماردن يك نفر مسئول در هر زمان و استفاده از بلندگو، آژير و خطر و غيره مي‌باشد.
3-11- آموزش و فرهنگ سازي:
مسئولين تصميم‌گيرندگان و كليه افرادي كه به نحوي در سياستگذاري تهيه اجراي طرح‌هاي پدافندي غيرعامل سهمي مي‌باشند. لازم است متناسب با نياز از آ‌موزش‌هاي لازم برخوردار گردند. ارائه آموزش با تشكيل دوره‌هاي آموزشي مختلف، در مراكز آموزش نظامي و غيرنظامي ميسر مي‌باشد.
2-12- پنگاهگاه‌ها و جان پناه:
پناهگاه‌هاي به مكاني اطلاق مي‌گردد كه در مقابل اثرات حملات هوايي-موشكي نسبت به ساختمان‌هاي معمولي و يا فضاي باز از امنيت بيشتري برخوردار باشد.
پناهگاه‌ها بهتر است در نزديكي محل‌هاي تجمع افراد باشد و بهتر است در فاصله مناسب از تاسيسات و با استحكام مورد نظر جهت مقاومت در مقابل اصابت مستقيم بمب موشك و يا موج انفجار اتخاذ گردد.
پناهگاه‌ها بايد مجهز به هواكش، سيستم تهويه طبيعي و يا مصنوعي، سيستم روشنايي و برق اضطراري، وسائل كمك‌هاي اوليه،آب و غذا، وسائل كنار زدن آوار و راه‌هاي ورود و خروجي متعدد به خارج از محوطه پناهگاه باشند.
جان پناه:
چنانچه ساختمان محل فعاليت داراي مقاومت كافي در مقابل موج انفجار و تركش نبوده و تجهيزات و وسائل به كار رفته در تاسيسات خود خطر آفرين باشند و در مواردي كه تاسيسات خود هدف حمله هستند با شنيدن صداي آژير بايد به محل امن‌تر رفت.
جان پناه مي‌توان يك سنگر بتني سرپوشيده، سنگر معمولي با ديواره آجري يا حتي خاكي باشد كه افراد بتوانند با رفتن درون آن و نشستن روي پاهاي خود يا روي سنگر در معرض اصابت تركش قرار نگيرد.
2-13- پدافند در مقابل حملات ويژه (شيميايي، ميكروبي، هسته‌اي)
استفاده از سلاح‌هاي شيميايي در محيط جنگ رايج است و كمتر در محيط‌هاي تاسيساتي كاربرد دارد.
اعلام خطر حمله شيميايي يا حملات هوايي معمولاً متفاوت بوده و اين اعلام خطر ممكن است قبل يا هم زمان با حمله صورت پذيرد. استفاده از ماسك در اين شرايط بسيار مهم است.
در مورد حملات هسته‌اي: چنانچه افراد بدانند در صورت اطلاع از انفجار قريب الوقوع هسته‌اي با رفتن داخل يك سنگر، كشيدن يك پتوي مرطوب روي سر خود مي‌توانند تا حد زيادي از آثار ناشي از ريزش اتمي مصون بمانند. قطعاً در مقابل يك حمله هسته‌اي به طور كامل تسليم نخواهند شد، آموزش در اين زمينه نقش موثري را ايفا مي‌كند.
2-14- آمايش دفاعي
كه شامل سازماندهي و چينش مناسب فضاها و تاسيسات براي نيل به اهداف استراتژيك و دفاعي صورت مي‌گيرد و به مطالعات گسترده‌اي نياز دارد.
2-15 سلاح شناسي:
يكي از مطالعات مهم در امور دفاعي و پدافندي، مطالعه بر روي توانايي‌هاي سلاح‌هاي متفاوت، ميزان آسيب‌رساني هر يك دسته‌بندي و روشهاي مقابله با آنها مي‌باشد.
2-16 مكان يابي localisation
انتخاب مطلوب و بهينه يك محل با امكان تحقق آن فعاليت و داشتن شرايط مناسب براي توسعه آينده به گونه‌اي كه علاوه بر عوامل عمومي اصول پدافند غيرعامل رعايت شود.
2-17 دفاع غيرنظامي Civil Defence
1- مجموعه تمهيدات دفاع عامل و غيرعامل براي افراد و تاسيسات غيرنظامي (اصغر جدي -1383)
2- مجموعه فعاليت‌هاي كه مي‌توان با انجام آن از بروز و استمرار سوانحي كه جان و مال مردم را تهديد مي‌كند جلوگيري نمود و يا در صورت بروز، آثار ناشي از آن‌را كاهش داد (موحدي نيا)
3- كاهش خسارات مالي و صدمات جاني وارده بر غيرنظاميان در اثر حوادث طبيعي يا حوادث غيرطبيعي (مهندسي شمسايي)
مفهوم دفاع غيرنظامي:
در منابع لاتين عبارت «دفاع غيرنظامي» يا «دفاع شهري» برابر با عبارت civil Defence است. دفاع غيرنظامي «حفاظت از غير نظاميان در شرايط جنگي» است و از اين رو مشتمل بر بخشي از دفاع ملي است كه در پي تمهيدات لازم به منظور كسب آمادگي كافي در برابر هرگونه حمله احتمالي يا باج خواهي از يك كشور مي‌گردد. طبق اين تعريف، دفاع غير نظامي بايد «ايمني جمعيت غيرنظامي كشور و ادامه حيات آنان (در زمان جنگ) را تضمين نمايد». از اين رو دفاع غيرنظامي به صورت سيستماتيك اهداف زير را دنبال مي‌نمايد:
1- به حداقل رسانيدن آثار حاصل از حملات نظامي بر جمعيت غيرنظامي
2- مقابله فوري با شرايط اضطراري حاصل از چنين حمله‌اي
3- بازيابي و برقراري تسهيلات و خدمات آسيب ديده در نتيجه چنين حمله‌اي
نتيجه گيري
آنچه در اين مقاله به آن پرداخته شد عبارت بود از اهم موضوعاتي كه در مطالعه دفاع غير عامل مورد بررسي قرار گيرد. بدون ترديد مسائل جانبي بسيار زيادي وجود دارند كه در مجال‌هاي ديگر قابل بررسي هستند. مبحث مهم فرهنگسازي در مسئله دفاع غير عامل يكي از اين موضوعات مي‌باشد.
2-18 استحكامات fortification
ايجاد هرگونه حفاظي كه در مقابل اصابت مستقيم بمب، راكت، موشك، توپخانه، خمپاره و يا تركش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تاسيسات گرديده و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد.
2-19 – مراكزحياتي (vital Centers)
مراكزي كه داراي گستره فعاليت ملي مي‌باشد و وجود و استمرار فعاليت آنها براي كشور حياتي است و آسيب يا تصرف آنها بوسيله دشمن باعث اختلال كلي در اداره امور كشور مي‌گردد.
مراكز حساس Critcal Centers
مراكزي كه داراي گستره فعاليت منطقه‌اي مي‌باشند و وجود و استمرار فعاليت آنها براي مناطقي از كشور ضروري است و آسيب يا تصرف آنها به وسيله دشمن باعث بروز اختلال در بخشي از كشور مي‌گردد.
مراكز مهم Important centers
مراكزي كه داراي گستره فعاليت محلي مي‌باشند و وجود و استمرار فعاليت آنها براي بخشي از كشور داراي اهميت است و آسيب يا تصرف آنها به وسيله دشمن باعث بروز اختلال در بخشي از كشور مي‌گردد.
2-20- تهديدات:
تهديد دشمن (آمريكا) را كاملاً جدي بگيريد (فرمانده معظم كل قوا)
به كارگيري پدافند غيرعامل در جهت مقابله با تهديدات و تقليل خسارات ناشي از حملات هوايي، موشكي، زميني و … كشور مهاجم، موضوعي بنيادي و اساسي است كه وسعت و گستره آن تقريباً تمامي مراكز حياتي و آسيب پذير نظامي، اقتصادي و … كشور را در برگرفته و حفظ امنيت ملي، استقلال سياسي و اقتصادي و پيروزي در جنگ به نحو چشم‌گيري در راس امور است.
مديريت پدافند غيرعامل در واقع به دنبال آن است كه «ژن» دفاع را در درون ساختار جامعه‌اي كه امكان مورد تهاجم شدن آن وجود دارد قرار دهد.
از طرفي نيز بدون هيچ نوع شناختي از نحوه تهاجم دشمن و روشهاي ايراد خسارت نمي‌توان به راه حل مناسب براي پيشگيري از آن انديشيد. لذا قدم اول دشمن شناسي (نحوه تهاجم دشمن) است.
هر مهاجمي براي رسيدن به هدف تهاجم خود كه در وهله اول وارد آوردن خسارت به طرف مقابل است، لاجرم ملزم به طي مراحلي است كه در آن مراحل، بسته به نوع تهاجم (زميني، هوايي، دريايي و …) داراي ماهيتي متفاوت مي‌باشد.
مهاجم نيز براي انجام تهاجم خودش يك سري مراحل و روشهايي را دنبال مي‌كند از جمله:
1- شناسايي
2- حضور
3- نشانه‌روي
4- ايراد خسارت
5- فرار
آنچه مسلم است وظيفه ما ايجاد خلل در هر يك از مراحل فوق مي‌باشد تا بتوان به هدف دفاع كه همان به حداقل رساندن ميزان خسارت دشمن به نيروهاي و تاسيسات و تجهيزات خودي است رسيد.
هر گاه تمهيدات دفاع عامل همراه با ملزومات دفاع غيرعامل به حدي از كارآمدي برسد و يا بالاتر باشد خود به‌خود باعث از بين رفتن طمع دشمن و نااميدي در تهاجم خواهد شد و يا در صورت حادث شدن تهاجم، دشمن را در دستيابي به اهدافش با مشكل جدي روبرو خواهد نمود.
هر كشوري كه به مسائل نظامي، دفاعي،تهديدات و فرصت‌ها نيانديشد محكوم به نابودي است چرا كه ساير حكومت‌ها به جاي او خواهند انديشيد. اين مسئله براي كشورمان به لحاظ قرارگيري در موقعيت استراتژيك جغرافيايي منابع طبيعي از اهميت بيشتري برخوردار است.
تصرف هر كشوري به طور ناگهاني يا به مرور صورت مي‌گيرد، در حال حاضر با توجه به محاصره ايران توسط آمريكا يكي از روشهايي كه مي‌بايست بيشتر مورد توجه و تامل قرار گيرد، تهاجم نظامي به صورت غافلگيرانه است كه جوابگوي اصلي آن «دفاع غيرعامل» مي‌باشد. يكي از مشخصه‌هاي نبرد نوين كه در دهه گذشته شاهد نمونه‌هايي از آن بوديم به كارگيري گسترده فناوري‌هاي نوين در آن مي‌باشد. مقابله با فن‌آوري‌هاي تهديد يا دستيابي به آنها بسيار پرهزينه، زمان‌بر و نيازمند ريسك بسيار بالا است.